نویسنده: دکتر پویا باهمت، مهندس سلاله سلیمی

امروزه تمرکزی قابل توجه در زمینه تجاری سازی نتایج تحقیقات و نوآوری های انجام شده توسط مراکز تحقیقاتی و شرکت های دانش بنیان در سطح دنیا و ازجمله ایران در صنایع مختلف به وجود آمده است و کلید واژه مدیریت فناوری هرچه بیشتر به منظور سرمایه آفرینی از فعالیت های پژوهشی و کاهش ریسک عملکردی، زمانبندی و سرمایه گذاری در توسعه محصولات با فناوری بالامورد توجه قرار گرفته است، لذا بهره گیری از ابزاری مناسب، نقش اساسی در تصمیم گیری و کاهش ریسک در مرحله تزریق مالی به منظور تجاری سازی دستاوردهای تحقیق، و توسعه و نوآوری (RDI) ایفا می کند. یکی از ابزارهای کاربردی در این زمینه که توسط سازمان ناسا در دهه هفتاد میلادی توسعه یافت و مورد استفاده قرار گرفت، ابزاری با هدف تعیین سطح آمادگی فناوری به نام TRL است. ابزار مذکور که امکان ارزیابی بلوغ فناوری را در مراحل توسعه محصول امکان پذیر می سازد، به صورت گسترده در سطح کشورهای پیشرفته در سازمان های صنعتی و دولتی مورد استفاده قرار گرفته است. به بیانی دیگر، ابزار TRL امکان ارزیابی بلوغ فناوری خاص حاصل از فرآیندهای نوآوری و تحقیق و توسعه و همچنین مقایسه سازگاری مابین انواع مختلف فناوری به کار رفته در ساختار یک تجهیز یا سیستم را امکان پذیر می سازد و برخلاف ابزارهای مشابه دیگر، ابزار مذکور سطحی که فناوری در آن قرار دارد را به صورت کاربردی شناسایی می کند.
    موفقیت در توسعه محصولات با سطح فناوری بالانیازمند هماهنگی بین سطوح بلوغ فناوری های به کار رفته در آن است و عدم عملکرد بهینه در هریک از فناوری های به کار رفته، عوارض عملکردی، زمانبندی و مالی جبران ناپذیری را به همراه خواهد داشت. به بیانی دیگر توسعه موفق محصولات با سطح فناوری بالانیازمند ارزیابی صحیح از سطح آمادگی هریک از فناوری های به کار رفته و مدیریت صحیح به منظور اعمال هماهنگی مناسب بین آنها است لذا ارزیابی سطح آمادگی هر فناوری باید در محیط سیستم و در انسجام با فناوری های به کار رفته در سیستم، مورد توجه قرار بگیرد.
    ارزیابی سطح آمادگی هر تکنولوژی (TRL) می تواند در قالب 9 سطح تقسیم بندی شود که با توجه به محیط سیستم از پژوهش های پایه ای و استخراج معادلات مفهومی آغاز شده و تا تولید صنعتی و توسعه بازار ادامه یابد. همچنین 9 سطح مذکور از آمادگی فناوری، خود به گروه های مختلف تقسیم بندی می شود که با توجه به محیط سیستم، سازمان و صنعت مربوطه انعطاف پذیر است. به عنوان نمونه در یک کاربرد خاص با هدف دستیابی به «تکنولوژی های توانمندساز کلیدی (KETs)»، مدلی از TRL متشکل از 4 گروه می تواند معرفی شود:
    گروه 1: تحقیقات اولیه (سطح 1 تا 2)، گروه 2: پژوهش های تکنولوژیک فناورانه (سطح 2 تا 5) و گروه 3: نمونه اولیه و سطح معرفی تکنولوژی فناوری (سطح 6 تا 8)، گروه 4 (سطح 9): تولید رقابت پذیر.
    این در حالی است که مدلی دیگر که در آن تکنولوژی فناوری های مختلف، بازاریابی و ملاحظات سازمانی لحاظ شده است، 9 سطح مذکور در قالب 6 گروه ذیل می تواند تقسیم بندی شود:
    گروه 1: اختراع (سطح1-2)، گروه 2: صحه گذاری مفهومی (سطح 3-4)، گروه 3: ساخت نمونه اولیه (سطح 5)، گروه 4: تولید نیمه صنعتی (سطح 6-7) گروه 5: معرفی اولیه به بازار (سطح 8) و گروه 6: توسعه بازار (سطح 9).
    به صورت رایج محاسبه سنجش سطح TRL از طریق پاسخگویی به سوالاتی که به هریک از سطوح فناوری مرتبط است، انجام می شود. به عبارتی سطوح بالاتر از بلوغ فناوری پاسخ مثبت به سوالات با مفهوم عملیاتی و کاربردی را در پی خواهد داشت و این در حالی است که سوالاتی که با سطوح پایین تری از آمادگی فناوری در ارتباط هستند، مشتمل بر مطالعات تئوری و پژوهش های آزمایشگاهی است. در نهایت برهم نهی امتیازهای اختصاص داده شده به پاسخ های منفی و مثبت مذکور به محاسبه سطح آمادگی فناوری ختم می شود. نوع سوالات نیز مانند گروه بندی سطح فناوری می تواند با توجه به محیط سیستم متفاوت باشد. به عنوان نمونه سوالاتی از قبیل «آیا مطالعات تئوری امکان پذیری فناوری را اثبات کرده است؟» و «آیا نیازمندی های سیستم برای استفاده از کاربر نهایی مشخص شده است؟» و «آیا مطالعات تئوری امکان پذیری فناوری را اثبات کرده است؟» می تواند به ترتیب به سطوح مختلف تکنولوژی مربوط شود. همچنین سوالاتی به مانند «آیا شرایط عملیاتی جهت بهره برداری از محصول مشخص شده است؟» نشان دهنده سطوح بالاتری از بلوغ فناوری جهت تجاری سازی است.
    برآورده سازی نیازمندی های TRL با سطوح پایین قبل از برآورده سازی TRL های بالاتر نشان دهنده مدیریت موثر در دستیابی به بلوغ فناوری و مدیریت دانش موثر در یک سازمان است. به عنوان نمونه چنانچه پاسخ به سوالات مربوط به TRL با سطوح بالاتر از 6 که سطوح عملیاتی و بازاریابی فناوری را دربر می گیرند عمدتا مثبت باشد درحالی که ملاحظات مربوط به TRL با سطوح پایین تر به صورت مثبت پاسخ داده نشده باشد، نشان دهنده عدم مدیریت فناوری صحیح و شکاف ارتباطی بین سازمان مربوطه به عنوان یک صنعت بزرگ و سطوح دانشگاهی و تحقیقاتی است. به عبارتی ممکن است یک شرکت صنعتی با توان تولید صنعتی که سطوح بالاتری از آمادگی فناوری را شامل می شود، مطالعات و پژوهش های پایه ای را به صورت داخل سازمانی یا برون سازمانی انجام نداده باشد و در نتیجه پاسخ به سوالات مرتبط به سطوح پایین تر آمادگی فناوری، در سازمان مذکور مثبت نخواهد بود. این عدم پیوستگی در سطوح فناوری که نشان دهنده عدم انجام فعالیت های تحقیق و توسعه ای توسط سازمان مذکور است در یک بازار رقابتی و در چرخه عمر تکنولوژی محصول که TLC نامیده می شود، به تدریج باعث افت رقابت پذیری و سودآوری سازمان در طول زمان خواهد شد.
    در نهایت، سنجش مناسب TRL برای فناوری های به کار رفته در توسعه محصول و مدیریت صحیح در ایجاد هماهنگی بین آنها می تواند درک صحیحی از ریسک سرمایه گذاری، انتقال فناوری و محدودیت های مدیریتی، عملکردی و زمانبندی را برای مدیران ارشد و سرمایه گذاران در مراحل مختلف توسعه محصول به دنبال داشته باشد. به بیانی دیگر بلوغ یک فناوری جدید قبل از قرارگیری پیاده سازی آن در یک محصول و هماهنگی آن با فناوری های دیگر مورد استفاده در محصول، می تواند نقشی کلیدی در سودآوری نهایی محصول داشته باشد.